W czerwcu 1950 roku, podczas rozprawy przeprowadzonej w sali olsztyńskiego ratusza, Wojskowy Sąd Rejonowy skazał kilku członków Harcerskiej Organizacji Podziemnej „Iskra”, największej konspiracyjnej organizacji młodzieży w Polsce. Film przypomina wydarzenia, które poprzedziły proces, przytaczając wspomnienia członków „Iskry”, dokumenty przechowywane do dziś w Muzeum Warmii i Mazur oraz bogatą ikonografię. W roku 1946 w Olsztynie i jego okolicy ZHP rozwinęło wspaniałą działalność, przyciągającą do jego szeregów tysiące młodzieży. Był to jeszcze czas, w którym organizacja bezpośrednio nawiązywała do swoich przedwojennych i wojennych tradycji. W 1948 roku wszystko się zmieniło. ZHP poddano zabiegom „reformatorskim”, korzystając z wzorów sowieckiej organizacji pionierskiej. Olsztyńska młodzież zdecydowała się stawić temu opór. Z inicjatywy Wiesława Kazberuka powstała Harcerska Organizacja Podziemna „Iskra”. W krótkim czasie wstąpiło do niej około 200 osób. Przyświecały im ideały niepodległościowe, wyzwolenie Polski, znajdującej się pod sowiecką okupacją. Harcerze z „Iskry” prowadzili działalność sabotażową, wzorując się na Szarych Szeregach. Na przykład zamalowali czarną farbą tablice z nazwą ul. Stalingradzkiej, która pojawiła się w miejsce Jagiellońskiej. Wydawali i kolportowali gazetkę „Czyn”. Najbardziej spektakularne było wystąpienie podczas procesji Bożego Ciała w 1949 roku w czarnych chustach, za co wszystkich, którzy ośmielili się tak zademonstrować swoje poglądy, wyrzucono z szeregów ZHP. Chłopcy i dziewczęta z „Iskry” zachowywali zasady głębokiej konspiracji, co dla nastolatków żyjących jeszcze w atmosferze wspomnień o wojennym bohaterstwie polskich harcerzy było niezmiernie atrakcyjne. W 1950 roku jednak prawdopodobnie ktoś „sypnął”. Zaczęły się aresztowania i przesłuchania, a potem rozprawa. Była to pierwsza, pokazowa rozprawa, która miała przekonać, że wszelkie działanie przeciwko nowej władzy zostanie wykryte i surowo ukarane. Prokurator zażądał kar śmierci. Ostatecznie Wiesława Kazberuka skazano na 12 lat więzienia. Pozostali - Ryszard Wrzos, Kazimierz Kalinowski, Dionizy Dogwiłło, Halina Szulc-Machitko, Franciszek Rodziewicz - otrzymali wyroki po 10 lat więzienia. Janusz Tywoniak - 3 lata. Kazberuk wyszedł na wolność w 1956 roku. Inni siedzieli krócej. To właśnie skazani przed laty harcerze opowiadają w filmie o „Iskrze”, a oprócz nich także Danuta Żółtańska-Jaroszewska, Jadwiga Kuczmarska-Pindor i Hanna Główczyk, które uniknęły sądu.
Harcerska sprawa / The Trial of the Underground Scouts – 45', 1999, dir. Krzysztof Wołoczko
In June 1950, the District Military Court in Olsztyn passed sentences on a group of members of the Underground Scouting Organization ‘Iskra’, the largest clandestine youth organization in Poland. The film traces the events leading up to the trial, using reminiscences by ‘Iskra’ members, documents from the Museum of Warmia and Masuria and rich iconography.
In the immediate post-war years, the Polish Scouting Union continued its pre-war and war-time traditions. The year 1948 marked the beginning of the communist regime’s efforts to reform the organization along the Soviet model. In the city of Olsztyn, where the Polish Scouting Union attracted thousands of young people thanks to its wide-ranging activities, the policies of the regime were met with defiance. On the initiative of Wiesław Kazberuk, the Underground Scouting Organization ‘Iskra’ was established. Within a short time, its membership grew to around 200. These scouts spread the ideals of independence and freedom at a time of Soviet occupation. They carried out sabotage actions modelled on the ‘Grey Ranks’ during World War Two. When the signs of ‘Jagiellońska Street’ were changed into ‘Stalingrad Street’, they painted all the new signs black. They published their own news bulletin. In what was their most spectacular action, they turned up wearing black scarfs for a Corpus Christi procession in 1949. As a punishment, all those who took part in that protest were expelled from the Polish Scouting Union. Despite observing the strict rules of clandestine activity, an informer’s report led in 1950 to arrests, interrogations and a show trial. The prosecution demanded death penalties, but eventually Wiesław Kazberuk received a 12-year prison sentence, while five other defendants - Ryszard Wrzos, Kazimierz Kalinowski, Dionizy Dogwiłło, Halina Szulc-Machitko, Franciszek Rodziewicz – were to serve 10-year terms and Janusz Tywoniak a 3-year term. Kazberuk was freed after the political thaw of 1956 and the remaining scouts earlier. They all talk about ‘Iskra’ in the film, alongside those who avoided the trial - Danuta Żółtańska-Jaroszewska, Jadwiga Kuczmarska-Pindor and Hanna Główczyk.