O swoich drogach życia opowiadają: Józef Kuśmierek, Marek Edelman, Tadeusz Konwicki.
Józef Kuśmierek dziennikarz, pisarz, publicysta. W wieku 16 lat żołnierz Gwardii Ludowej, w roku 1943 był w oddziale ochrony pierwszego tajnego posiedzenia komunistycznej Krajowej Rady Narodowej, po drugiej wojnie światowej pracował jako reporter „Trybuny Ludu”. Złożył demonstracyjnie legitymację partyjną w roku 1949, uratowały go od represji zasługi wojenne; w roku 1950 opublikował dwa słynne reportaże: „Adachowa bieda” i „Sprawa jednego konia”, pierwsze i jedyne mówiące prawdę teksty w prasie całkowicie już zniewolonej. Musiał czekać ponad cztery lata, zanim bunt polskiej prasy, korzystającej z tzw. „odwilży”, podjęty przez „Po prostu”, nie umożliwił mu pisania reportaży demaskujących nonsensy reżimu. Nigdy nie stracił swojej żywiołowej pasji, mimo cenzury zatrzymującej co drugi tekst. Drukował w „Po prostu”, zanim tego pisma nie rozpędzono w roku 1957, w „Przeglądzie Kulturalnym”, zanim „Przeglądu” nie zlikwidowano w 1963 r., w „Polityce”. Biuro Prasy KC PZPR, najwyższy organ władzy nad prasą PRL, robiło kolejne awantury naczelnym redaktorom, którzy drukowali teksty Kuśmierka, ale nie miało odwagi zakazać mu pisania – chronił go jego okupacyjny życiorys. Pisał opowiadania i sztuki teatralne, ale największą sławę zyskała mu jego szydercza kampania reporterska o sznurek do snopowiązałek, którego nie umiał zapewnić socjalistyczny przemysł. Kiedy w latach 60. już nikt nie chciał go drukować, zajął się hodowlą kaczek w swoim obejściu przy Wale Miedzeszyńskim. W latach 70. swoje teksty przepisywał na maszynie w paru kopiach, które rozsyłał i rozdawał, także wysoko postawionym przedstawicielom aparatu władzy. W latach 1980-1981 znowu mógł publikować, aż do 13 grudnia 1981. W okresie stanu wojennego był czołowym piórem opozycji.
Marek Edelman w czasie II wojny światowej należał do Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego (Bund), w 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim, a po śmierci Mordechaja Anielewicza został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie. W 1944 na Starówce brał udział w powstaniu warszawskim. Po wojnie na stałe zamieszkał w Łodzi gdzie ukończył studia na Akademii Medycznej. Do 1967 pracował jako kardiolog w Klinice Chorób Wewnętrznych uczelni, a następnie w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Szpitala im. Nikołaja Pirogowa. W połowie lat 70. podjął współpracę z Komitetem Obrony Robotników. Od początku lat 80. działał w "Solidarności", m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. „Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego”.
Tadeusz Konwicki w latach 1944−1945 był żołnierzem Armii Krajowej, brał udział w akcji „Burza”, a później partyzantce antyradzieckiej. Po rozwiązaniu oddziału przedostał się przez nowe granice Polski. Debiutował w 1946 r. jako reportażysta . Od 1946 r. pracował w tygodniku "Odrodzenie" jako korektor i redaktor techniczny, publikując tam jednocześnie liczne recenzje literackie i filmowe, ogłaszał opowiadania o tematyce partyzanckiej. Na przełomie lat 40. i 50. stał się jednym z głównych literatów i publicystów socrealistycznych – tzw. „pryszczatym” .Od połowy lat pięćdziesiątych zajmował się również twórczością filmową, początkowo jako scenarzysta, po przełomie październikowym zaś, który stanowił dla jego postawy i twórczości moment newralgiczny, reżyserował także przepełnione nastrojem egzystencjalnym filmy, m.in. „Ostatni dzień lata” (1958), „Salto” (1965), czy „Kronika wypadków miłosnych” (1985).
Wielokrotnie pełnił funkcje kierownika literackiego zespołów filmowych: w latach w Zespole Filmowym "Kadr" (1956-1968), w "Kraju" (1970−1972), "Pryzmacie" (1972−1977) i "Perspektywach" (1989−1991).
Od lat 60. narastać zaczął jego konflikt z komunistami. Wielokrotnie podpisywał różne listy protestacyjne. W 1966 r. wyrzucono go z PZPR za podpis pod listem protestacyjnym w związku z usunięciem z PZPR prof. Leszka Kołakowskiego. Po 1976 r. publikował w wydawnictwach drugiego obiegu i emigracyjnych.
Trzy portrety / Three portraits – 60', 1987, dir. Janusz KijowskiJózef Kuśmierek, Marek Edelman, and Tadeusz Konwicki talk about their life and experience.
Józef Kuśmierek joined the communist Gwardia Ludowa (People’s Guard) at the age of sixteen. After the end of World War Two he worked as a reporter for the communist daily Trybuna Ludu. He renounced his party membership in 1949 but was spared repressions because of his war-time services for the communists. It was only after several years, with the onset of the political thaw and a relaxation in censorship that he could return to journalism. His reports exposed the various absurdities of life under communism. He never lost his passion for independent reporting, despite the fact that every second report of his was withdrawn from publication by the censors. The Communist Party Press Bureau, which acted as a watchdog over all the media, took to task the editors of those periodicals which published Kuśmierek’s articles but it stopped short of banning his writings altogether because of his war-time record. In the 1960s, deprived of all outlets to the press, he made a living by breeding ducks. In the 1970s, he printed his texts in several copies for distribution among top-ranking communist officials.
During the Solidarity revolution of 1980-81, Kuśmierek was able to publish again in the official media, and during martial law he became one of the leading voices in the opposition press. He also wrote short stories and plays. He died in 1992.
Marek Edelman was a co-founder of the Jewish Combat Organization during World War Two and one of the three commanders of the Jewish Ghetto Uprising in 1943. Having miraculouly survived the liquidation of the Ghetto, he managed to escape, joined the underground Home Army and fought in the Warsaw Uprising of 1944.
After the war, Marek Edelman settled in Łódź and graduated from the city’s Medical Academy, developing a career as a cardiologist. In 1976 he joined the Workers’ Defence Committee KOR and later was one of the activists of the Solidarity movement. He was interned by the communists under martial law. Following the partially-free elections in June 1989, he served as a Member of Parliament until 1993. In 1983, he declined an invitation to join an honorary committee for the commemoration of the 40th anniversary of the Warsaw Ghetto Uprising. His presence at the independent commemoration of the event was prevented by the communist secret police. He was an activist in Solidarity’s clandestine structures. His book ‘Ghetto Fights’, first published in 1945, was re-issued by an underground publishing network in the 1980s.
In addition to the highest Polish state distinction, the Order of the White Eagle, he received the French Legion of Honour. He died in 2009.
Tadeusz Konwicki, writer and film director, fought in the ranks of the Home Army (1944−1945) and subsequently in anti-Soviet resistance. Following the annexation of the Vilnius region by the Soviet Union, he was repatriated to Poland. At the beginnings of his career as a reporter, a literary and film critic as well as a writer, he was one of the leading advocates of socialist realism. He joined the Polish United Workers Party in 1952 but, having become gradually disillusioned with the communist regime, he signed various letters of protest and was eventually expelled from the Party in 1966. In the late 1970s, his books started to appear in the underground publishing network (‘The Polish Complex’, ‘A Minor Apocalypse’).
Konwicki also developed a career as a film director, his major successes including ‘The Last Day of the Summer’ (1958), ‘All Souls’ Day (1961), ‘How Far Away, How Near’ (1973) and ‘The Issa Valley’ (1982).